Vieiros

É o día do ano en que as tribos celtas celebraban o comezo do inverno, e, xa que logo, dun novo ano. Ditoso mes, di o refraneiro, este que comeza por Defuntos e remata con Santo Andrés... E de feito, non podemos esquecer que tanto unha data como outra son abondo importantes na nosa relación cos defuntiños.

O Día de Defuntos, ou Samaín pagán, somos tan entroideiros que facemos humor da morte, achegámonos a ela esborranchando a cara e convocando os espíritos, prendendo calacús ou indo visitar os cemiterios. Pero no último día do mes ten lugar tamén unha romaría de suma importancia para os que queiran descansar en paz: a Santo Andrés de Teixido xa sabemos que vai de morto quen non vai de vivo, e o 30 de novembro é a data clave, xunto co 8 de setembro, para irmos de romaría.

Os mortos van de festa

Unha romaría cun aquel fantasmagórico: se coñecemos alguén que, polo que fose, non puido ir no seu momento, e para evitarmos que o seu espírito se teña que transmutar en rato ou lagarto, podemos levalo canda nós: deixarémoslle un sitio no coche ou no autobús, e se se nos ocorre ir de paparota para descansar do camiño polos cantís máis altos do continente (Vixía da Herbeira, cos seus 620 metros de altura), non podemos esquecer pedir ración e cunca de viño para o noso defuntiño.

Pero non é a única tradición relacionada co santuario para este apóstolo pescador a quen, enrabechado porque todo o mundo adoraba a Santiago, Deus lle deu a particularidade de que quen non o honrase de vivo, faríao de morto. Estes cantís aínda dispoñen dunha boa poboación de herbas namoradeiras e empreñadeiras. Eros e tánatos van da man, e os nosos lugares de culto á morte son, curiosamente, lugares propicios para a fertilidade: o mesmo acontece coa Pedra de Abalar, en Muxía, e tantos outros lugares aos que se lles atribúen propiedades fecundadoras. Tamén podemos curar alí os "corpos maos", ou corpos sans posuídos por persoas recentemente falecidas.

Tamén cómpre beber auga dos tres canos e lavar a cara con ela. Aquí hai que ter coidado e pensar onde a tradición deixa o seu carácter natural de adaptación ao medio e explicación do universo ancestral para se converter en superstición, porque non é moi ecolóxico, como se fai ultimamente, secar a cara cun pano de tea ou papel, no peor dos casos, e deixalo a secar na póla dunha árbore, de xeito que acaba o santuario feito unha porcallada. Realmente, o costume era colgar o pano a secar, nun rito purificador, e despois levalo, non deixalo.

Máis sobre a morte

En traballos como o Dicionario dos Seres Míticos ou en webs como Galicia Encantada podemos atopar unha serie de lendas sobre a morte. Por exemplo, dise que cando a candea da pía da auga bendita sae e cae nunha finca, morre o dono da casa á que pertence a finca ou algún familiar.

Outros sinais de morte: que as campás laien ou choren, que a a galiña cante como o galo, que a curuxa ou o moucho canten ao pé dunha casa. Tamén os cans ventan a morte cos seus ouveos. E non esquezamos o refraneiro: "se te morde un alacrán, busca viño e busca pan que mañá te enterrarán", e "se te morde unha donicela, busca viño e busca vela que mañá che darán terra". Con esta sona, normal que estes animais non nos sexan simpáticos. Pero tranquilo todo o mundo, que hai unha contrapartida: podemos sacar almas do purgatorio. Di a tradición que se dúas persoas din a mesma palabra un sábado ao mesmo tempo, liberan un espírito.

E, dende logo, non podemos esquecer unha das figuras referenciais da nosa mitoloxía: a Santa Compaña, Pantaruxada ou Estadea, "Güestia" en Asturies, "Cortejo de gente de muerte" en Estremadura ou "La hueste de ánimas" en León. Se a topamos por casualidade e nos ofrecen unha candea, debemos rexeitala. Din que para nos protexer dela, non vaia ser que nos incorporen á camiñada, cómpre facer un círculo no chan coa estrela salomónica ou unha cruz e meternos dentro, rezar, ou mesmo facer como quen que non vemos nada ou tirarnos ao chan.

Pero, volvendo á vida...

En calquera caso, son tamén días de festa e de enxalzamento da vida: o lume, como no San Xoán (outra cristianización dunha festa que marcaba o tránsito dunha estación á outra) ten un papel fundamental. As castañas e o viño novo son os protagonistas destes días que comezan ir fríos, a noite é cada vez máis cedo e os corpos agradecen a calor da festa.

Non han faltar magostos en toda Galiza: ademais da Feira de Santos en Betanzos e Monterroso, o Castañazo Rock, un impresionante magosto bravú en Chantada este sábado, ou o Magosto que organizan Malaherba e a Asociación Xuvenil de Actividades de Ocio de Matamá nesta parroquia viguesa, tamén o sábado, para festexarmos esta data e pasalo... de morte.